Cystersi przybyli na ziemie polskie (Wielkopolska i Małopolska) z Zachodu na początku lat czterdziestych XII w. Na Pomorzu Wschodnim osiedli najwcześniej w Oliwie (1178-1186 r.) w dolinie na Potokiem Oliwskim, poprzez fundację rodziny książąt wschodniopomorskich oraz mnichów z klasztoru w Kołbaczu (zasilonych zakonnikami z duńskiego klasztoru Esrom), przyjmując wezwanieNajświętszej Marii Panny i św. Bernarda.
Fundacje wschodniopomorskie pochodziły z dwóch głównych linii filiacyjnych zakonu: morimondzkiej (Byszewo-Koronowo i Pelplin) oraz Clervaux (Oliwa). Pomorską specyfikę stanowi fakt, iż przypadku omawianych fundacji nie uczestniczyło duchowieństwo (jak miało miejsce w innych dzielnicach Polski).
Życie i losy cysterskich opactw związane były przez prawie siedem wieków z burzliwymi dziejami pomorskiej ziemi aż do XIX stulecia (z wyjątkiem cysterek żarnowieckich, które trwały na modlitwie do niemal schyłku XVI w.) Jednak mimo różnych zawirowań dziejowych, zmian terytorialnego władztwa, kłopotów wewnętrznych czasowo występujących w poszczególnych konwentach, licznych plądrowań i zniszczeń, nie doszło w nich do bardziej znaczących zmian.
Przed translokacją
Pięknie położona na wzniesieniu, wśród jezior Krajny, istniejąca od średniowiecza wieś parafialna została przekazana w XIII w. na własność cystersom przez Mikołaja Zbrożka, ówczesnego skarbnika księcia kujawskiego Kazimierza. On też w latach 1253-1266 ufundował tu klasztor- filię opactwa sulejowskiego (lub lubiąskiego). Choć zakonnicy w 1283 r. uzyskali przywilej lokacji miasta, jednak go nie wykorzystali ze względu na przeniesienie konwentu do niedalekiej miejscowości Smeysze. Ta osada uznana została za korzystniejsze locum ze względu na bezpieczeństwo oraz możliwości rozwoju z racji krzyżowania się tu szlaków handlowych ze Świecia do Nakła oraz z Gdańska do Poznania.
Nowe Byszewo
Wskutek translokacji, cystersi pojawili się około 5 marca 1289 r. w osadzie Smeysche. W tym czasie książę pomorski Mszczuj II nadał im wieś Polaszki nad Wierzyca, z której dochody miały być przeznaczone na budowę nowego klasztoru. Przeniesione ze Starego Byszewa opactwo oficjalnie nosiło miano Corona S. Marie, z czego wywiodła się nowa nazwa miejscowości, w źródłach z 1349 r. po raz pierwszy zapisana jako Koronowo.
W cysterskiej dolinie
Klasztor w Oliwie ulokowany został ok. 10 km. na północ od Gdańska, w dolinie nad Potokiem Oliwskim.Kontrowersyjna jest wciąż data jego fundacji, choć przyjęło się już wiązać ten fakt z rodziną książąt wschodniopomorskich oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XIIw. Z pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu. W początkowym okresie cystersi oliwscy pozyskiwali swe dobra głównie wskutek darowizn, później z transakcji handlowych oraz z dzierżaw ziemi i jezior, jak również z dziesięcin. Ważną częścią ekonomii "szarych mnichów" była też gospodarka młyńska i prowadzenie warsztatów stolarstwa artystycznego oraz drukarni (XVII -XVIII w.)
Konwent bez ksieni
Klasztor pod wezwaniem Matki Bożej i św. Urszuli ufundował najprawdopodobniej między 1245 i 1267 r. opat cystersów z Oliwy. Aż do czasu przekazania klasztoru benedyktynom (1589) fundacja tak bardzo była zależna od Oliwy, że konwent żarnowiecki nie miał własnej ksieni, tylko przeoryszę mianowaną przez opata oliwskiego.
Odnowa życia zakonnego opartego o Regułę św. Benedykta w XI wieku dała podwaliny powstaniu zakonu cystersów, którego ideały życia monastycznego przyniosły dużą popularność trwającą przez wiele stuleci. Specyfika nowo powstałego zakonu objawiała się scentralizowanym systemem władzy, zależnością poszczególnych opactw i corocznymi kapitułami generalnymi odbywającymi się we wrześniu w Citeaux. To właśnie Zakon Cysterski stanowił jedną z pierwszych instytucji łączących zróżnicowaną Europę.
Od chwili chrztu Polski naczelnym zadaniem Kościoła była misja "głoszenia ewangelii wszystkim narodom". Do tego polecenia Chrystusa dostosowywali się również cystersi, choć trzeba zaznaczyć, że akcja misyjna nie wypływała z ich reguły zakonnej, bowiem są zakonem proweniencji benedyktyńskiej.
Zapewne dlatego też opat Chrystian, misjonarz cysterski, działający w I poł. XII w.na Pomorzu napotkał na trudności czynione mu przez inne zakony.