Nowe Byszewo

Wskutek translokacji, cystersi pojawili się około 5 marca 1289 r. w osadzie Smeysche. W tym czasie książę pomorski Mszczuj II nadał im wieś Polaszki nad Wierzyca, z której dochody miały być przeznaczone na budowę nowego klasztoru. Przeniesione ze Starego Byszewa opactwo oficjalnie nosiło miano Corona S. Marie, z czego wywiodła się nowa nazwa miejscowości, w źródłach z 1349 r. po raz pierwszy zapisana jako Koronowo.

Opactwo na nowym miejscu było wielokrotnie grabione, głównie ze względu na położenie nadgraniczne; spalone i zniszczone przez krzyżaków. Nie oszczędzono go także podczas "potopu szwedzkiego". W 1819 roku nastąpiła kasata klasztoru, w którym ówcześnie zamieszkiwało 14 zakonników. Kościół cysterski zamieniono na parafialny, użytkowany wspólnie przez katolików i ewangelików.

Zabudowania klasztorne po 1819 roku zostały przeznaczone na więzienie. Ten sam los, nieco później podzielił też pałac opacki.

Świątynia od roku 1833 do dziś spełnia rolę kościoła parafii rzymskokatolickiej. Od tego czasu była kilkakrotnie restaurowana; ostatnie duże prace remontowe przeprowadzono w latach 1977 -1980.

Kosciół p.w. Panny Marii i św. Jana Apostoła w Koronowie jest orientowaną, trójnawową, ceglaną gotycką bazyliką na rzucie krzyża, z rzędem kaplic przy nawach bocznych; częściowo zbarokizowana, otynkowana wewnątrz i na barokowych szczytach. Prezbiterium oraz nawa północna przesklepione zostały czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym; środkowe przęsło transeptu i nawy boczne posiadają sklepienia krzyżowo - żebrowe, zaś nawa główna -sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach.

Bogactwo kościoła tworzy jego jednolite barokowe i rokokowe wyposażenie, którego centralny punkt stanowi drewniany, polichromowany kolorystycznie ołtarz główny z motywami roślinnymi z roku 1738. Jego oprawę stanowią postaci biskupów, aniołów, figura św. Benedykta oraz dwa obrazy płótna Bartłomieja Strobla -"Wniebowzięcie NMP" oraz "Przy pustym grobie Maryi". Powyżej nich umieszczono obraz "Powitanie Maryi w niebie". Zwieńczenie ołtarza stanowi baldachim i figura św. Benedykta.

Kolejnymi osobliwościami wnętrza świątyni są : drewniana, polichromowana ambona z końca XVII w, barokowa chrzcielnica z XVII w. oraz rokokowy chórmuzyczny. Szczególną uwagę przykuwają, umieszczone po obu stronach prezbiterium, barokowe stalle z bogatymi płaskorzeźbami i progami w kształcie leżących lwów z końca XVII w., których zwieńczenie stanowi baldachim z ażurowa dekoracją.

Osobliwościami świątyni są  obrazy, z cyklu 10 przedstawień z życia zakonu cysterskiego, m. in. "Nadanie reguły zakonnej", "Najświętsza Maria Panna ofiarowuje cystersom habit "czy "Rycerz Bernard prowadzący do zakonu swoich towarzyszy" - wszystkie pędzla Franciszka Remela z ok. 1758r. Na szczególną uwagę zasługują też nieliczne pozostałości gotyckie, takie jak XIV - wieczny fryz ceramiczny na zewnętrznym ramieniu transeptu kościoła, który przedstawia Zwiastowanie i Pietę - ilustrujące najważniejsze wydarzenia z życia Maryi - Corona Mariae (w nawiązaniu do pochodzenia nazwy miasta Koronowo).

Miejscowa legenda głosi, iż nie odkryta dotąd krypta świątyni chowa w swym wnętrzu ukryte skarby - zamurowane po pożarze w XVII w skrzynie złota. Poszukiwania ich nie przyniosły dotąd spodziewanych efektów.

Z wielkim powodzeniem działające w Koronowie Stowarzyszenie "Szczęśliwa Dolina" od kilku lat organizuje Festyny Cysterskie, przypominające kulturę cysterską; przybliżające ogrom dziedzictwa materialnego i duchowego tego zakonu w kontekście historyczno - kulturowym Ziemi Koronowskiej. W powiązaniu z tym organizuje inscenizację bitwy koronowskiej, która ostatecznie zadecydowała o klęsce krzyżaków w wielkiej wojnie 1409-1411). Organizowane zawsze na początku lipca imprezy gromadzą liczną rzesze turystów, dla których wielką atrakcję stanowi również udział w łacińskiej mszy św. sprawowanej w tutejszej Kolegiacie, na którą zjeżdżają się przedstawiciele Bractw Rycerskich z całej Polski, by po niej stawać do turniejów pieszych i konnych przed ostatecznym rozgromieniem Zakonu Krzyżackiego. Liczne konkursy i turnieje dla publiczności oraz nocne biesiady w świetle pochodni spełnią oczekiwania wielu turystów przyjezdnych bądź wypoczywających nad pięknym Zalewem Koronowskim.