W cysterskiej dolinie
Klasztor w Oliwie ulokowany został ok. 10 km. na północ od Gdańska, w dolinie nad Potokiem Oliwskim.Kontrowersyjna jest wciąż data jego fundacji, choć przyjęło się już wiązać ten fakt z rodziną książąt wschodniopomorskich oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XIIw. Z pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu. W początkowym okresie cystersi oliwscy pozyskiwali swe dobra głównie wskutek darowizn, później z transakcji handlowych oraz z dzierżaw ziemi i jezior, jak również z dziesięcin. Ważną częścią ekonomii "szarych mnichów" była też gospodarka młyńska i prowadzenie warsztatów stolarstwa artystycznego oraz drukarni (XVII -XVIII w.)
Niestety, w wyniku najazdów pruskich i konfliktów prusko - krzyżackich (XII - pocz XIV w.), najazdów protestantów gdańskich (1577) i wojen polsko - szwedzkich (XVII w.) ucierpiała zabudowa opactwa i jego posiadłości.
Odbudowa klasztoru
Po zniszczeniach w 1350 r. podjęto odbudowę pierwotnego założenia architektonicznego kościoła, który w. XII był jednonawowym, ceglanym budynkiem wzniesionym na kamiennym fundamencie; był podwyższany oraz trzykrotnie przebudowywany i rozbudowywany o ramiona transeptu, arkady, przęsła nawy głównej i inne elementy architektoniczne, charakterystyczne dla świątyni cysterskich. Podczas odbudowy po pożarze całkowicie zmieniono koncepcję architektoniczną budowli, która w konwencji z roku 1386 przetrwała prawie do dziś, choć gotycki obiekt był później jeszcze kilkakrotnie pustoszony.
Od strony południowej przylegały do kościoła pomieszczenia klasztorne zabudowujące czworoboczny wirydarz otoczony krużgankami. We wschodnim skrzydle klasztoru znajdowała się zakrystia, refektarz letni, karcer, klatka schodowa i sala konwentu; na piętrze zaś dormitorium. W skrzydle zachodnim mieścił się mały refektarz zimowy, Sala Pokoju, pomieszczenia konwersów i Kaplica Mariacka; w skrzydle południowym - Wielki Refektarz. Do zespołu klasztornego przylega pałac opacki oraz duży park w stylu rokokowym i angielskim.
Bogactwo wyposażenia
Kościół p.w. Panny Marii w Oliwie jest budowlą orientowaną, trójnawową zbudowaną na wydłużonym planie krzyża łacińskiego, z cegły o wiązaniu wendyjskim i gotyckim. Sześcioprzęsłowe, zamknięte trójboczne prezbiterium otoczono szerokim, bezkaplicowym ambitem. Chór z obejściem otwiera się na korpus nawowy - długie, dziesięcioprzęsłowe nawy: główną i boczna północną oraz przylegającą do krużganków klasztornych, węższą i krótszą południową. Nawa główna otwiera się do naw bocznych i transeptu arkadami i jest sklepiona sklepieniem gwiaździsto - sieciowym z wpisaną pośrodku ośmioramienną gwiazdą. W nawie południowej występuje sklepienie krzyżowo - żebrowe, w nawie północnej (którą rozświetlają ostrołukowe okna) - czteroramienne gwiaździste, w prezbiterium gwiaździsto - sieciowe z żebrem przewodnim, a w transepcie - gwiaździste z wplecionymi żebrami.
Wyposażenie świątyni w ciągu wieków ulegało licznym zmianom. Za najstarsze uznać tu należy fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych, odkrytych za ołtarzem głównym; inne pochodzą głównie z renesansu i baroku. Wśród nich zwraca uwagę monumentalny ołtarz główny z 1688r. z czarnego, dębickiego marmuru i piaskowca
- polichromowanych kolumn, między którymi znajduje się obraz Andrzeja Stecha z postaciami zakonników cysterskich oraz Matki Boskiej i św. Bernarda, zanoszących modły do Świętej Trójcy.
Osobliwością świątyni są dwa rokokowe prospekty organowe tworzące wraz z dziewięciogłosowym pozytywem zespół organowy, zaliczany do jednych z najwspanialszych tego typu na świecie. Do innych charakterystycznych elementów wyposażenia należą dwukondygnacyjne, bliźniacze stalle z pocz. XVIIw. wykonane w klasztornym warsztacie; bogato dekorowana barokowa ambona oraz kilka płyt epitafijnych i pięknych nagrobków. Podobnie jak w Pelplinie, reprezentowane jest tu malarstwo Hermana Hahna: portrety fundatorów i dobrodziejów klasztoru oraz książąt pomorskich i królów polskich pędzla Hermana Hahna; manierystyczny obraz Trójcy Świętej z bocznymi scenami Bożego Narodzenia, Zesłania Ducha Świętego i Wniebowstąpienia oraz wizerunkiem Niewiasty Apokaliptycznej. Warto podkreślić, iż Hahn uchodził za jednego z najciekawszych twórców pracujących w opactwach cysterskich Oliwy i Pelplina. Jego twórczość stanowiąca przeciwwagę dla silnego nurtu protestantyzmu płynącego z Gdańska, podporządkowana była postanowieniom Soboru Trydenckiego. W duchu postanowień soborowych malarz wykorzystywał w swojej twórczości osiągnięcia ówczesnej hagiografii krytycznej, podejmując odrzucane z założenia przez protestantyzm tradycyjne tematy katolickie, w przypadku nas interesującego fragmentu tej twórczości, oparte czy raczej związane z duchowością cysterską.
Kościół św. Jakuba
Drugą świątynią cysterską jest kościół pod wezwaniem św. Jakuba pochodzący z XIV w., a zniszczony w 1577 r. w wyniku agresji gdańszczan na klasztor oliwski, a następnie odbudowany w latach 1591-1593.
Z zachowanych do naszych czasów cysterskich obiektów odnotować należy przede wszystkim Dom Bramny (Porta Magna) z przełomu XIV/XV w., będący główną bramą wjazdową do klasztoru, w późniejszym czasie nazwany Domem Zarazy, w którym przebywali chorzy mnisi. XV- wieczną metrykę ma szafarnia oliwska, w której w czasach szarych mnichów mieściło się między innymi dormitorium dla konwersów oliwskich, a także apteka, drukarnia, i Akademia Filozofii Katolickiej. Opactwo posiadało także spichlerz klasztorny prawdopodobnie z XIV w. oraz tak zwany spichlerz opacki z 1723 r. Ważnymi obiektami cysterskimi były także Stary Pałac Opacki z 1579 r. przekształcony z wcześniejszego domu książęcego przez opata Kaspra Geschkau i późniejszy w ostatecznym kształcie z lat 1754-1756 Nowy Pałac Opacki z przyległym doń założeniem parkowym.
Kasata zakonu
W wyniku pierwszego rozbioru Polski klasztor oliwski znalazł się w obrębie państwa pruskiego, którego władze 1 października 1831 r. dokonały kasaty jego dóbr. Niedługo potem zmarli ostatni zakonnicy, a kościół przydzielono parafii katolickiej. W 1929 r. świątynię podniesiono do godności katedry; w 1971 r. nadano jej tytuł bazyliki mniejszej; od 1992 r. stała się bazyliką archidiecezjalną po utworzeniu Metropolii Gdańskiej; w zabudowaniach klasztornych mieści się dziś Kuria Biskupia i Seminarium Diecezjalne.
Od kwietnia 1945 r. po powtórnym zainstalowaniu się cystersów w Oliwie klasztor ma siedzibę w Gdańsku Oliwie przy ul. Polanki jako przeorat zwykły parafii p.w. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej.
Kandydat na ołtarze
Z klasztorem oliwskim związana jest żywa pamięć o jednym z wielkich cystersów tego miejsca Adamie Trebnicu (1570- 1630) - opacie w latach 1617 - 1630, dziś kandydacie na ołtarze.
Jako opat charakteryzował się wielką troską o sprawy społeczno- gospodarcze klasztoru, rozwój artystyczny opactwa i był wytrawnym dyplomatą, utrzymującym dobre kontakty z innowierczym Gdańskiem. Jego osobista świętość i gorliwość doprowadziła do poprawy dyscypliny w zakonie, zajmował się również pracą na rzecz ubogich, wspierał szpitale oraz ułaskawiał skazanych sądownie.
Główne rysy jego duchowości można odnaleźć w dziele Puncta practica, gdzie w 54 punktach określony jest program wiodący do osiągnięcia prawdziwej pokory, fundamentu życia duchowego dla tradycji cysterskiej. Słynął także, ze szczególnej czci Matki Najświętszej, której na Jasnej Górze powierzył dzieło reformy Zakonu po objęciu stanowiska wikariusza generalnego. Umarł w opinii świętości w wigilię Wniebowzięcia NMP 14 VIII 1630 r. w Oliwie.