Od chwili chrztu Polski naczelnym zadaniem Kościoła była misja "głoszenia ewangelii wszystkim narodom". Do tego polecenia Chrystusa dostosowywali się również cystersi, choć trzeba zaznaczyć, że akcja misyjna nie wypływała z ich reguły zakonnej, bowiem są zakonem proweniencji benedyktyńskiej.

Zapewne dlatego też opat Chrystian, misjonarz cysterski, działający w I poł. XII w.na Pomorzu napotkał na trudności czynione mu przez inne zakony.

Trwałe natomiast owoce życia ewangelicznego w duchu benedyktyńskiego "Ora et Labora" wydała misja wewnętrzna, w miejscach, gdzie zakładano klasztory. Na krótko bowiem, przed kasatą zakonów, pod koniec XVIII w. cystersi w Rzeczypospolitej byli jednym z ważniejszych zakonów mniszych. Mieli 22 opactwa męskie, w których żyło 689 zakonników oraz 3 zakony i 1 przeorat z obsadą 78 mniszek – cysterek. Pracowali w 93 ośrodkach duszpasterskich wcielonych do zakonu.

53 kościoły pocysterskie znane są dziś jako szczególne miejsca kultu. Siedem 
z nich to ośrodki kultu Krzyża św. i Męki Pańskiej, cztery - kultu św. Bernarda, pozostałe to miejsca kultu Matki Boskiej, św. Jadwigi i bł. Wincentego Kadłubka. Dwanaście cysterskich sanktuariów cieszy się międzydiecezjalnym zasięgiem kultu. Są to: Bardo, Byszewo, Jędrzejów, Krzeszów, Lubawka, Ludźmierz, Mogiła, Rokito, Rudy, Szczyrzyc, Trzebnica, Wieleń Zaobrzański. Miejsca te dobitnie mówią o wierze, modlitwie i wewnętrznej pracy ich dawnych gospodarzy.

Wielkie dziedzictwo pozostawił Zakon w opactwach na Pomorzu (Wschodnim) i Kujawach.Istotnymi punktami są tu zespoły pocysterskie: Byszewo - Koronowo, Pelplin oraz Oliwa (klasztory męskie), jak również ośrodki dawnego życia zakonnego cysterek w Żarnowcu, Chełmnie i Toruniu.

Bogata tu spuścizna „szarych mnichów” to wspaniałe opactwa oraz liczne, założone przez nich kościoły, kaplice i domeny gospodarcze w pobliżu klasztorów. Choć współcześnie na Pomorzu tylko kilku cystersów sprawuje swą posługę w przeoracie w Oliwie, duch cystersów nadal żyje w pamięci, tradycjach i działaniach kulturalnych przywołujących ich zasługi w tworzenie i rozwój kultury na Pomorzu.